- Ô nhiễm nhựa là một thách thức nghiêm trọng đối với tương lai của khu vực ASEAN, với hơn 31 triệu tấn rác thải nhựa được tạo ra hàng năm ở 6/10 quốc gia ASEAN.
- Khu vực ASEAN có tiềm năng rất lớn về sáng tạo, đổi mới và các mô hình kinh doanh chuyển đổi.
- Các mô hình hợp tác táo bạo giữa chính phủ, doanh nghiệp và xã hội dân sự có thể giải quyết khủng hoảng nhựa.
Theo Liên Hợp Quốc, phần lớn rác thải ở đại dương là nhựa (chiếm tới 80%). Rác thải và các vật dụng nhựa khi không được xử lý đúng cách sẽ theo dòng nước chảy ra sông, ra biển, và cuối cùng là ra đại dương.
Điều đáng ngạc nhiên là, không phải các nước sản xuất hoặc tiêu thụ nhiều nhựa nhất lại là những nước gây ô nhiễm nhựa biển nặng nề nhất. Một nghiên cứu năm 2021 của Lourens J.J. Meijer, được công bố trên tạp chí American Association for the Advancement of Science cho thấy, các nước có hình dạng bờ biển đặc biệt, mưa nhiều, hệ thống xử lý rác kém, và có nhiều sông bị ô nhiễm là những nư ớc thải ra biển nhiều nhựa nhất.
Trong số những nước gây ô nhiễm nhựa biển hàng đầu, có tới 6 nước ở khu vực Đông Nam Á. Riêng Philippines đã thải ra 356.371 tấn chất thải nhựa ra đại dương trong một năm, chiếm khoảng 35% tổng lượng nhựa thải ra toàn cầu. Các nước khác ở Đông Nam Á cũng góp phần đáng kể vào vấn đề này. Cụ thể là Malaysia (73.098), Indonesia (56.333), Myanmar (40.000), Việt Nam (28.221) và Thái Lan (22.806). Việc các nước Đông Nam Á thải ra quá nhiều nhựa ra biển không chỉ ảnh hưởng đến môi trường biển mà còn cản trở sự phát triển bền vững của khu vực. Vì vậy, việc giải quyết vấn đề rác thải nhựa là vô cùng cấp thiết.
Nguồn: J. Meijer và cộng sự (2023)
Giải pháp chính sách về ô nhiễm nhựa
Ô nhiễm không chỉ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học và sức khỏe con người và động vật mà còn ảnh hưởng nặng nề đến ngành du lịch và đánh bắt cá, vốn là nguồn thu nhập quan trọng cho nền kinh tế của khu vực. Các quốc gia thành viên đã công nhận trách nhiệm hợp tác để bảo vệ bờ biển, biển và sinh kế của họ khỏi ô nhiễm nhựa biển từ năm 2019, khi họ thông qua Tuyên bố Bangkok về Chống Rác thải biển trong khu vực ASEAN. Dựa trên cam kết này, vào năm 2021, họ đã khởi động Kế hoạch hành động khu vực để chống rác thải biển. Kế hoạch năm năm này nhằm hỗ trợ các chính sách khu vực và cải thiện sự phối hợp trong ba lĩnh vực chính: giảm sử dụng và sản xuất nhựa; cải thiện thu gom và tái chế; và thúc đẩy tái sử dụng.
Tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 43 vào tháng 9 năm 2023, các quốc gia thành viên đã tái khẳng định cam kết mạnh mẽ trong việc giải quyết cuộc khủng hoảng ô nhiễm nhựa xuyên biên giới thông qua việc công bố Khung Kinh tế Xanh ASEAN. Điều này cho thấy sự cần thiết cấp bách của hợp tác quốc tế và sự nhất quán trong các chính sách để đối phó với thách thức chung này.
Cuộc chiến chống rác thải nhựa: Các quốc gia đang hành động như thế nào?
Việc ngày càng nhiều quốc gia trong khu vực ban hành các lệnh cấm đối với sản phẩm nhựa dùng một lần như ống hút, túi nilon và hộp đựng thức ăn… đã cho thấy sự quyết tâm chung trong việc chấm dứt tình trạng ô nhiễm nhựa đang ngày càng nghiêm trọng.
Một công cụ chính sách khác đang được giới thiệu bao gồm các chương trình ‘trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất’ (EPR). Theo đó, các công ty sản xuất nhựa sẽ phải chịu trách nhiệm từ khi sản xuất ra sản phẩm cho đến khi sản phẩm đó được xử lý hoặc tái chế. Các công ty sẽ phải giảm thiểu lượng nhựa họ sản xuất, thu gom và tái chế sản phẩm của mình, đồng thời phải trả phí để tài trợ cho quá trình này. Các chính sách này là chìa khóa để thúc đẩy sự chuyển đổi từ mô hình sản xuất tuyến tính (sản xuất, sử dụng, xử lý) sang mô hình tuần hoàn, dựa trên tái sử dụng và tái chế. Các quốc gia đã thử nghiệm các chính sách này và đạt được kết quả đáng khích lệ. Ví dụ, Nhật Bản đã giảm lượng bao bì của mình xuống 16% từ năm 1996 đến năm 2009.
Mô hình Kinh tế tuyến tính & Kinh tế tuần hoàn
Hiện tại, Liên minh Châu Âu đang kêu gọi tất cả các quốc gia thành viên phát triển các chính sách liên quan đến trách nhiệm của nhà sản xuất nhựa trước năm 2024. Trong khu vực ASEAN, việc áp dụng như vậy vẫn không đồng đều và ở giai đoạn đầu. Năm 2022, Việt Nam là quốc gia Đông Nam Á đầu tiên ban hành nghị định quy định nghĩa vụ đóng gói, tái chế và xử lý chất thải cho nhà sản xuất và nhà nhập khẩu. Philippines tiếp theo, ban hành Đạo luật EPR vào tháng 7 năm 2022. Trong một số trường hợp, các sáng kiến chỉ mang tính tự nguyện, cụ thể là trường hợp ở Thái Lan.
Các doanh nghiệp cũng đang được thúc đẩy để phát triển các sản phẩm có thể tái sử dụng, giảm sử dụng nhựa nguyên sinh, đồng thời đóng góp vào việc thu gom và tái chế sau tiêu dùng. Để giải quyết vấn đề ô nhiễm nhựa hiệu quả, cần có sự hợp tác giữa chính phủ, doanh nghiệp và người dân, bao gồm cả những người làm nghề thu gom rác. Các nước trong khu vực cần cùng nhau chia sẻ kinh nghiệm và học hỏi lẫn nhau để tìm ra những giải pháp tốt nhất.
Chuyển đổi mô hình cùng nhau
Các sáng kiến đổi mới và các doanh nghiệp xã hội tại ASEAN đã và đang đóng góp tích cực vào cuộc chiến chống lại ô nhiễm nhựa. Bye-Bye Plastic Bags; Plastic Tides Philippines; Second life; và Octopus là một vài ví dụ về cách giải quyết vấn đề ô nhiễm nhựa từ các góc độ khác nhau. Từ các chiến dịch nâng cao nhận thức, thu gom rác thải, đến việc phát triển các công nghệ tái chế nhựa tiên tiến, cộng đồng ASEAN đang chứng tỏ sự quyết tâm trong việc giải quyết vấn đề này. Với sự hỗ trợ của các công cụ như trí tuệ nhân tạo, việc thu gom và xử lý rác thải nhựa trở nên hiệu quả hơn, đồng thời tạo ra cơ hội việc làm cho những người thu gom rác. Không chỉ vậy, các sáng kiến này còn góp phần nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo vệ môi trường.
Các nước ASEAN có thể cùng nhau hợp tác để trở thành một khu vực đi đầu trong việc bảo vệ môi trường. Thay vì chỉ bị xem là một trong những khu vực ô nhiễm nhựa nặng nhất, ASEAN có thể trở thành một khu vực tiên phong trong việc tìm kiếm các giải pháp bền vững.
Để đạt được những mục tiêu chung, các quốc gia ASEAN cần tăng cường hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm. Việc tham gia vào các sáng kiến quốc tế như Đối tác hành động nhựa toàn cầu (GPAP) là một bước đi đúng hướng. Indonesia và Việt Nam là hai quốc gia đầu tiên tham gia Đối tác hành động nhựa toàn cầu (GPAP) vào năm 2019 và 2020, thành lập các Đối tác hành động nhựa quốc gia. Campuchia theo sau vào năm 2023. Nhiều quốc gia ASEAN khác, như Lào và Philippines, đang khám phá các khả năng do mạng lưới toàn cầu này cung cấp.
Thông qua GPAP, các quốc gia ASEAN có thể cùng nhau xây dựng các kế hoạch hành động cụ thể, chia sẻ các công nghệ và nguồn lực, đồng thời học hỏi từ những kinh nghiệm của các quốc gia khác.
Nguồn: Liviana Zorzi
